Президент Мирзиёев томонидан ташланган дадил қадам, узил-кесил қабул қилинган адолатли қарор бизга ҳам миллат қуриш, ҳам миллий давлат барпо этиш йўлида ҳаракат бош­ланганини англатади. Нимага десангиз, истиқлолга эришганимиздан кейин ҳам биз узоқ йиллар иккиланиб келганимиз – кимлик (идентитет) масаласини аниқлаштириб олишда халақит қилаётган мустабид (колониал)лик зулмининг тафаккурдаги асоратларидан халос бўлишга, уни қўрқмай инкор қилишга ўзимизда куч топа олдик. Бу – моҳиятан жуда катта ғалаба. Қиёсан ҳисоблаганда, иқтисодий-сиёсий мустақилликдан асло кам эмас. Зотан, манқуртлик – қалб ва тафаккур қуллиги жисмоний қулликдан аянчлироқдир…

– Қудратилла Мирсоатович, янги тарихимизга кескин ўзгаришлар, янгиланишлар даври сифатида кирадиган беш йил ортда қолди. Халқона айтганда, ғалвир сувдан кўтарилди. Сиз бир тажрибали инсон, малакали сиёсатшунос, қолаверса, ушбу жараённинг ичида «қайнаган» одам сифатида ўтган даврга қандай хулоса берасиз ёки биз кечаги кунлардан нималар ютдик, нималарни ўзгартира олдик?

– Агар сиз эришилган, ҳаётимизда моддий жиҳатдан аксланиб турган муваффаққиятлар ҳақида сўраётган бўлсангиз, бу тўғрида менинг гапиришим ортиқча, деб ўйлайман. Негаки, буни ҳаммамиз, кенг жамоатчилик кўриб, билиб турибди. Қолаверса, эндиликда қилинган ишни байроқ қилиб чопадиган даврлар ҳам ўтгандай… Одамлар ҳам бунга кўникди.
Оддий бир мисол келтираман, неча ўн йилларки, сиз билан биз суҳбатлашиб ўтирган айни дамлар бутун мамлакатда ялпи сафарбарлик – пахтага қуллигимиз рамзидек ифодаланишига кўникиб кетгандик. Пойтахтдаги казо-казолардан тортиб, мактаб ўқувчилари-ю, қочирим билан айтганда, чойхонадаги чолларгача далага ҳайдардик, чиқмаган одам олаётган «имтиёзи» учун ҳақ тўларди. Қизиқ, ўша даврда маърака, тўй қилишга рухсат берилмасди: гўё бу «зарбдор фронт»даги унумга таъсир қиладигандай…
Энди, мана, сиз ҳозир менга айтинг, бу йил мамлакат пахта режаси қанча эди-ю қанчага бажарилди? Билмайсиз, сизда буни билишга эҳтиёж ҳам, онгингизга маънавий-мафкуравий «рецепт» сифатида мажбуран тиқиштирилаётган ахборот ҳам йўқ: пахта энди на сиё­сат ва на мафкура; шунчаки бир зироатчилик ўсимлиги, керак одам экиб, йиғиштириб фойдасини олаётир.
Факт шуки, вақтида жуда мураккаб, ­ҳаёт-мамот масаласи тарзида талқин этилган тамойиллар хамирдан қил суғургандай силлиқ ҳам битиши ва унинг оғриқли жароҳатлари тезда битиб кетиши, унутилиши ҳам мумкин экан.
Ҳа, бугун бу гаплар жуда жўн нарратив сифатида қабул қилинади. Бироқ бир нарса борки, у бизни биз англаган, эга бўлдик, деб ҳисоблаётганимиздан кўра кўпроқ «янгиланди». Яъни, ҳаётимизда юз берган ўзгаришлар «матн ости», дейлик жамиятнинг номоддий устуни ва ўзаги ҳисобланмиш руҳиятимиз ва дунёқарашимизни ўзгартириб юбораётгани ҳақида етарлича ва ҳатто бир-биридан қизиқарли мулоҳазалар билдириш мумкин. Энг аввало, бу – давлат сиёсатидаги риторика – «оҳанг» ўзгариши билан боғлиқ.
Буни образли қилиб, соддагина мана бундай изоҳлаш мумкин: давлат, айтайлик, бир мусаввир сифатида бажараётган ишига назарни ўзгартирди. Масалан, рассом қалам юритаётган чорчўпдаги холстда манзарадан кўра, инсон, тирик инсон образи кўзга бўртиброқ кўрина бошлади. Политрадаги ранглар хилма-хиллиги ортди. Мусаввир асосий эътиборни асардаги асосий персонаж – инсонга қаратди. Ва бу жараён умумманзарани ҳам турмушдаги кайфиятни ҳам ўзгартириб юборди. Дунё қиёфаси мавҳумлашган, шахсий ғам-­ҳасратлар оммавий эҳтирослар тагида кўринмай қолган, бунинг устига, биқиқ бир «вакуум» (жамият)да бундай деконструкция­нинг амалда қўлланилиши нафақат дунёқарашларни янгилади, балки жамият тийнати – табиатини ҳам ўзгартирди. Энди одамлар, юқорида айтганимиздай, кечаги ситамли хотиралар устида мотам тутмай, йўл берилган тафаккур ва дунёқарашнинг янги эпкинларига эш бўлиб кетишди: ҳақ-ҳуқуқлар ҳақида ҳадиксирамай ва баландроқ гапирила бошланди. Оғир муаммолар, камчиликлар ва умуман, ҳаёт, тирикчилик, сиёсат очиқ умуммуҳокамалар марказига кўчди. Энг муҳими, бу мунозараларни эшитадиган давлат «пайдо» бўлди.
Кўпчилик «мустақил бўлганимизга ўттиз йил бўлаётир, бироқ биз баъзи қўшниларимиздан кўп жиҳатдан, айниқса, сиёсий тафаккур нуқтаи назаридан ҳам ортда қолиб кетдик, сабаб нимада?», деб ажабсинади.
Бунга аниқ ва лўнда жавоб бериш қийиндир, бироқ тахминлар биз хоҳлаганимиздан мўлроқ. Аввало, ундай одамлар назарда тутаётган тараққиёт динамикасини мустақиллик тонгидан бош­лаб «чўтга ташлаш» менимча нотўғри. Яъни, Ўзбекис­тоннинг чорак асрлик янги тарихидаги ташқи сиёсатида, иқтисодиётида, жамиятнинг, агар шундай аташ мумкин бўлса, руҳониятида ҳам изоляционизм сиё­сати ҳукмронлик қилди. 90-йиллар бошида сиёсий қатламда пайдо бўлган, кишида бироз умид уйғотувчи амбивалентлик – турланиш ва оғмачилик ҳам кўп ўтмай барҳам ­топгандай бўлди. Хуллас, босиб ўтган тарихимизда жиддий маънода, очиқлик, аксарият таҳлилчилар постсовет жамиятлари ривожланишининг асосий унсури белгиси сифатида кўрадиган «европапарастлик» кузатилмаган. Ҳа, самимият ўта мўрт ва муваққат эди. Ҳатто ҳозир тилга олганимиз илк постсовет йилларида ҳам. Чуқурроқ ўйласангиз тасаввурингизда жуда ғалати манзара ҳосил бўлади. Юқоридаги мулоҳазаларнинг давоми сифатида айтишим мумкинки, биз мустақиллик қўлга киритилгандан кейин ҳам давомли иккиланиш ва шубҳаланиш (скепсис)лардан қутула олмадик.
Бу, назаримда, мафкура билан боғлиқ эди. 1991 йилда коммунистик мафкура диктатидан воз кечилгандан кейин жамиятда ҳам, сиёсатда ҳам алланечук бўшлиқ пайдо бўлди. Шубҳага қурилган ушбу кемтик бизни тор доира ичида айланишга, кўнгилдаги қатъиятнинг турумсизлигига хизмат қилди. Лекин ажабланарлиси шундаки, шундоқ ҳолатда ҳам бизда Европадан улгу (парадигма) олиш, уларга ўхшашга интилиш майллари сезилиб турарди. Айниқса, совет замонасининг эскирган маданий-маънавий ҳаётида (жамиятда) униқиб кетган «декорацияларини» европача «панно»ларга алмаштириш қизғин кечган ҳамда ўз даврида том маънода, коммунистик тартиб-қоидалардан зериккан социумларга, жумладан, биз яшаётган жамиятга ҳам ўзгача руҳ берганди. Бироқ бу ўзига хос дилемма эдики, яъни биз ё мустамлакачилик хотиралари билан яшашимиз ёки Ғарб анъаналари ва қадриятларини қабул қилишимиз, дунёга очилишимиз керак эди. Қолаверса, бизда яна бир кучли истак бор эдики, у тақрибан Кремль таъсиридан нари бўлиш, ҳеч бўлмаганда, ўзини шундай кўрсатишга уринишни англатар эди.

Бу, ўзига хос усул – десоветизация – совет тутумларидан воз кечишга йўналгани билан ўта жозибали туюларди. Лекин ғарб жамиятларининг либерал ҳаёти фавқулодда биз учун хавфли деб ўйланди шекилли, бирваракайига ундан қўлни тортиш бош­ланди.
Тўғриси ҳам, ғарб қадриятлари, айниқса, демок­ратияси турли лаш-лушларга ўралашиб ўрнашиб олгач, палак ёйиб кетса, нима бўлади, деган жавоби мураккаб бўлган савол ҳам йўқ эмас эди. Эҳтимол, шу ҳадик боис, ғарб сари «юриш» ими-жимида тўхтади. Бу нафақат тизим ва жамиятдаги ислоҳотлар, ҳатто, ижтимоий таъсирлардан хийла холи бўлган соҳалар, масалан, оддийгина меъморчилик ва шаҳарсозлик соҳасида ҳам кўзга ташланди. Тошкентда ўтган аср 90-йиллар бошида қурилган Юнусободдаги «Миллий банк» ва «Интерконтиненталь» меҳмонхонасини ўз ичига олган ансамбль ва унинг биқинидаги «Дисней Ленд» болалар кўнгилочар ўйингоҳидан бўлак ўтган 25 йилда ғарб анъаналари ва архитектурасини ўзида жамлаган, «озодлик илҳоми» (модернизм) қудратини ўзида акс эттирадиган бирор иншоот барпо бўлмади…
Назаримда бу иш, яъни ғарбнинг очиқ таъсиридан юз буриш, қайсидир маънода ўтмишдаги «хато»лардан чиқарилган хулоса меваси бўлган бўлиши ҳам мумкин. Гап шундаки, кўпчилигимиз диктатурага асос­ланган ёпиқ жамиятларни деструктив – бузғунчи ғоялар «емиради» деб ўйлаймиз. Бу, қайсидир маънода тўғри. Лекин одамларнинг қалби ва онгини номоддийдан кўра моддий неъматлар ҳам етарлича «бузиши» ва ўзига оғдира олишига тарихдан мисоллар кўп. Масалан, советлар империясини қулатган омиллар фақат советшунослик фани бизга тинимсиз уқтириб келган «империалистлар фитнаси» – инсон ҳақлари, демократия, сўз ва матбуот эркинлиги тўғрисидаги ваъзхонликлар эмас, балки ўша ўтган аср 80-йилларида совет чакана бозорлари ҳамда кенг томир отган чайқовчилик тармоқларига Ғарб маданияти унсурлари сифатида беозоргина кириб келган, «Сосa» ва «Pepsi» колалар, «Montana» ва «Texas» жинси шимлари, «Marlboro» сигареталари эди, назаримда…
Булар коммунистик тарғибот машинаси ­мустаҳкам ишлаётган бир пайтда бизга кириб келган ва дунёда шундай ранг-баранглик ва жозиба бор эканини қулоқларимизга шивирлаган эди… Ҳатто МКда узоқ ва «самарали» етакчилик қилган Бош котиб Леонид Ильичнинг ўзи ҳам ковбойлар ҳаётига ҳавас­манд бўлгани ҳақида латифанамо фактлар бор; эмишки, бош котиб Лениннинг қалин сайланмаларидан бирининг ичини ўйиб, унга «Marlboro» пачкасини жойлаб, ёнида олиб юрган…